Không phải đến khi Ngân 98 bị khởi tố, bắt tạm giam về tội Sản xuất, buôn bán hàng giả là thực phẩm, thị trường thực phẩm chức năng mới lộ ra mặt tối. Nhiều thực tế nhức nhối trên thị trường này đã tồn tại từ lâu. Trong một số vụ việc đã được cơ quan chức năng chỉ ra, cái gọi là thực phẩm bảo vệ sức khỏe được tung hô như thuốc, bán ào ào trên mạng nhưng chỉ là hỗn hợp hóa chất, hương liệu và lời nói dối được đóng gói đẹp đẽ.

Theo thông tin từ Công an TPHCM, từ năm 2021, Ngân 98 bắt đầu đặt gia công hàng loạt sản phẩm giảm cân gắn mác Super Detox X3, X7, X1000. Về mặt hồ sơ, tất cả đều được công bố hợp lệ. Nhưng trong “bóng tối” Ngân cho sản xuất thêm một loại viên rau củ Collagen không có phép lưu hành, không công bố tiêu chuẩn, không kiểm nghiệm. Cô ta gắn mác trùng thương hiệu X3-X7-X1000, in thêm dòng chữ “hàng tặng kèm, không bán” để tránh bị truy xuất rồi bán cả bộ cho khách như liệu trình giảm cân toàn diện.

Kết quả giám định của Phân viện Khoa học hình sự Bộ Công an cho thấy, viên Collagen chứa hai chất cấm sibutramine và phenolphtalein. Cả hai từng bị Cục Quản lý Thực phẩm và Dược phẩm Hoa Kỳ (FDA) và Cơ quan An toàn thực phẩm châu Âu (EFSA) cấm tuyệt đối vì gây rối loạn tim mạch, tăng huyết áp và nguy cơ ung thư. Những thứ được bán như rau củ tự nhiên thực chất là hóa chất kích thích hệ thần kinh và chuyển hóa mỡ, khiến người uống sụt cân nhanh nhưng tổn thương gan, thận và tim mạch.

Một chiêu vừa cũ vừa mới. Cũ ở chỗ lách luật bằng cách biến hàng giả thành quà tặng. Mới ở chỗ kết hợp truyền thông mạng xã hội, KOL (người nổi tiếng), sàn thương mại điện tử và hệ thống giao hàng để tạo cảm giác hợp pháp. Trong mắt người tiêu dùng đó là một thương hiệu thật, có fanpage, có tổng đài, có hóa đơn. Trong mắt pháp luật, chỉ cần chưa bị kiểm tra thì nó vẫn tồn tại.

Điều khiến tôi băn khoăn trong vụ việc này là vì sao một “thực phẩm” chưa từng được cấp phép lại có thể “tung hoành” công khai trong thời gian dài? Vì sao một sản phẩm chứa chất cấm lại được quảng cáo rầm rộ trên mạng xã hội, bán tràn lan qua sàn thương mại điện tử, được livestream (phát trực tiếp) bởi những KOL có hàng trăm nghìn người theo dõi như vậy?

Phải chăng một trong những nguyên nhân nằm ở cơ chế hậu kiểm của nước ta hiện nay? Theo Nghị định 15/2018/NĐ-CP, doanh nghiệp cam kết thực hiện đầy đủ các quy định pháp luật về an toàn thực phẩm và hoàn toàn chịu trách nhiệm về tính pháp lý của hồ sơ công bố và chất lượng, an toàn thực phẩm đối với sản phẩm đã công bố. Nghĩa là ở mức độ nào đó, doanh nghiệp tự công bố sản phẩm, tự chịu trách nhiệm. Cơ quan quản lý chỉ kiểm tra khi có phản ánh hoặc sự cố.

Theo tôi, với rất nhiều sản phẩm mới ra thị trường mỗi năm, cơ quan chức năng không thể kiểm tra hết. Hậu quả là thị trường xuất hiện một số thực phẩm chức năng mà ranh giới giữa thật và giả, an toàn và nguy hại là mờ nhạt. Các “thần dược” giảm cân, tăng đề kháng, bổ thận, dưỡng não… được quảng cáo đến người tiêu dùng. Không ít người bệnh bỏ thuốc điều trị, tin vào quảng cáo rồi nhập viện trong tình trạng suy gan, suy thận.

Ở châu Âu, mọi sản phẩm có công dụng sinh lý đều phải qua thẩm định trước khi lưu hành. Hồ sơ phải nêu rõ thành phần, hàm lượng, bằng chứng khoa học và kết quả kiểm nghiệm độc lập. Quảng cáo bị kiểm duyệt nghiêm ngặt. Việc dùng hình ảnh bác sĩ hay người nổi tiếng để gợi hiểu lầm bị coi là vi phạm nghiêm trọng. Ở Singapore, luật Health Products Act yêu cầu doanh nghiệp báo cáo định kỳ, lưu mẫu sản phẩm để truy xuất, và chịu phạt tới 100.000 SGD nếu quảng cáo sai.

Tại Mỹ, dù cho phép bán tự do thực phẩm bổ sung theo Đạo luật DSHEA 1994, doanh nghiệp vẫn phải lưu hồ sơ khoa học, công bố cảnh báo rõ ràng, và chịu trách nhiệm dân sự nếu gây hại. Nhiều vụ kiện tập thể chống lại hãng bổ sung sức khỏe gian dối đã diễn ra, vì người tiêu dùng có công cụ pháp lý để bảo vệ mình.

Việt Nam đang ở giữa hai mô hình như Mỹ nhưng cũng chưa đủ ràng buộc chặt chẽ như châu Âu. Ta có pháp luật, có quy trình nhưng thiếu nhân lực giám sát, thiếu cơ chế truy xuất, và chưa xử lý được tận gốc quảng cáo sai sự thật. Đó là lý do những “viên rau củ Collagen”, “thần dược thải độc”, “trà giảm cân 7 ngày” vẫn sống khỏe, dù năm nào cũng có vụ bị xử lý. Khi một sản phẩm bị phát hiện sai phạm, xử lý thường chỉ dừng ở mức rút giấy phép, phạt hành chính vài chục triệu đồng. Trong khi doanh thu của những “thần dược” này có thể lên đến tiền tỉ, thậm chí trăm tỷ, ngàn tỷ. Mức phạt ấy chẳng khác nào một chi phí kinh doanh.

Tôi nghĩ đã đến lúc phải siết lại toàn bộ chuỗi kiểm soát từ khâu cấp phép, quảng cáo đến phân phối. Thứ nhất, với sản phẩm có tác động sinh lý như giảm cân, tăng cơ, tăng sinh lý… phải buộc tiền kiểm và thử nghiệm độc lập. Thứ hai, quảng cáo phải có cảnh báo rõ ràng, nghiêm cấm mọi hình thức đóng vai bác sĩ hoặc trải nghiệm cá nhân khi chưa được thẩm định. Thứ ba, sàn thương mại điện tử, đơn vị vận chuyển, người giới thiệu cũng phải chịu trách nhiệm liên đới nếu phát hiện hàng giả.

Đó không chỉ là quản lý kinh tế mà là bảo vệ sức khỏe cộng đồng. Một viên collagen chứa chất cấm không chỉ giết chết niềm tin của người tiêu dùng mà còn bóp méo cả ý nghĩa của khái niệm thực phẩm bảo vệ sức khỏe.

Người dân có thể không biết về Điều 193 Bộ luật Hình sự nhưng họ hiểu hậu quả khi niềm tin bị phản bội. Muốn dẹp “thần dược” thì không thể không siết chặt quản lý.

Ngân 98 rồi sẽ bị xét xử. Nhưng nếu chúng ta không siết chặt quản lý hơn nữa thì sẽ còn nhiều Ngân 98 khác. Và những viên rau củ Collagen khác chỉ đổi tên, thay màu nhưng bản chất vẫn là trò lừa mang vỏ bọc sức khỏe.